Scripta n° 5522

Numéro Scripta5522
Auteur(s)Mathieu d’Essey, Coutances (chanoine)
Auteur(s)Pierre de Masserville, Lingreville (prêtre)
Auteur(s)Jean de Clermont, Bayeux (archidiacre)
Bénéficiaire(s)Coutances (chapitre cathédral)
Genre d'actecharte
Authenticiténon suspect
Datation1263, 21 août
Lieu d'émissionCoutances
Action juridiquerèglement conflit
Langue du texte latin

Analyse

Mathieu d’Essey, chanoine de Coutances, Pierre de Masserville, curé de Lingreville, et Jean de Clermont, archidiacre de Bayeux, prononcent une sentence arbitrale pour régler le conflit entre le chapitre et l’évêque de Coutances Jean [d’Essey]. L’évêque ne peut contraindre le chapitre à recevoir l’abbé de Troarn comme chanoine. Il doit chasser Guillaume de Troarn du manoir du Temple près de Saint-Lô. Il peut instituer les abbés du diocèse sans l’accord du chapitre et ceux-ci feront leur profession dans l’église cathédrale. Il ne peut autoriser le trésorier ou le scholastique à quitter l’église de Coutances sans l’accord du chapitre. Il doit promouvoir aux ordres les chanoines que le chapitre lui présente. Il dispose de ses forêts sans l’intervention du chapitre. En son absence, les procurations seront versées au chapitre à Noël, à Pâques, à la Pentecôte, à l’Assomption et à la Saint-Lô. L’évêque dispose de la moitié du patronage de Nicorps. Les biens des chanoines morts intestats sont donnés à l’évêque et au chapitre. La chapelle attenante à l’église (assolarium) est à l’usage de la fabrique seule. L’évêque est libéré de la plainte faite par le chapitre au sujet de la maison du trésorier, puisqu’il a dédommagé celui-ci. Il est libre de décider si le chapitre doit payer pour que ses actes soient scellés par sa cour de justice. Il doit payer au chapitre vingt-cinq livres pour une maison devant les portes de l’église. Le chapitre ne peut pas destituer le desservant choisi par l’évêque pour l’église de Sainte-Marie-du-Mont sous prétexte qu’il a le patronage de cette église. Le desservant de l’église de Belval, nommé par l’évêque, doit recevoir une nouvelle collation du chapitre, celui-ci étant le patron de cette église. Les chanoines doivent prêter serment de fidélité à l’église de Coutances. L’évêque peut seul instituer et destituer les cousteurs. Les chanoines prébendés de la Mancellière, Saint-Samson-de-Bonfossé, Quibou, Trelly, Saint-Louet-sur-Sienne, Muneville-sur-Mer, Urville et Blainville ont la juridiction spirituelle et temporelle sur ces paroisses. L’évêque doit payer au chapitre une rente de vingt sous pour le moulin de Bonfossé. Le chapitre entretient les enfants de chœur et l’évêque, les croix. Les chanoines qui possèdent des églises paroissiales indépendantes de leurs prébendes doivent suivre les mandements de l’évêque pour celles-ci. L’évêque est le gardien de la fabrique. Il a le droit d’avoir plusieurs officiaux dans son diocèse. Le chapitre n’a pas le droit de jeter l’interdit sur la cathédrale, comme il l’a fait en 1261. Le chapitre nie avoir poussé les clercs du chœur à désobéir à l’évêque. Les chanoines affirment qu’un chanoine peut s’absenter une fois par semaine sans perdre ses revenus. Cette décision, comme d’autres dispositions concernant les distributions faites aux chanoines, est confirmée par cet arbitrage. Le chapitre nomme les grands vicaires. Le chapitre a juridiction civile et criminelle sur les chanoines, si le crime a été commis dans la cité. Enfin, les archidiacres dépendent du chapitre pour les délits les concernant comme prébendés, et de l’évêque pour les délits les concernant comme archidiacres. Ils sont jugés conjointement par le chapitre et l’évêque pour les crimes. (voir SCRIPTA 1911)

Tableau de la tradition

Éditions principales

a. Piolin Paul, Sainte-marthe Denis de, Gallia Christiana in provincias ecclesiasticas distributa, t. XI, Paris, Palmé, 1874, col. 263-268..

b. Fontanel Julie, Le cartulaire du chapitre cathédral de Coutances, Saint-Lô, Archives départementales de la Manche (Sources inédites sur l’histoire du département de la Manche ; 1), 2003, n° 342, p. 495-502..

Texte établi d’après b

In nomine sancte et individue Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Cum inter reverendum patrem Johannem, Dei gracia Constanciensem episcopum, ex una parte, et viros venerabiles capitulum Constanciense, ex altera, coram reverendo patre Odone, Dei gratia Tusculano episcopo, a domino papa in curia dictis partibus auditore concesso, super diversis articulis contentis in libellis hinc et inde editis coram auditore predicto questio seu contentio verteretur ; tandem interveniente reverendo patre Odone, Dei gratia Rotomagensi archiepiscopo, supra omnibus et singulis articulis contentis in dictis libellis, quorum tenorem de verbo ad verbum propter ipsorum prolixitatem presentibus inserendum non duximus, in nos sub hac forma a predictis partibus extitit compromissum, videlicet quod nos magister Mattheus de Esseio, Constantiensis canonicus, et Petrus de Maceriis, rector ecclesie de Lingrevilla pro parte, Constantiensis diocesis, auditis hinc et inde rationibus, tam juris quam facti, pace, judicio vel amicabili compositione de plano, prout vellemus et expedire videremus procedentes, deberemus intra octavas Assumptionis beate Marie Virginis una die, una sententia vel pluribus dictum nostrum vel arbitrium, sententiam seu ordinationem proferre, sive terminare negotium, prout expediens videremus. Quod si discordes essemus in aliquo, vir venerabilis et discretus magister Joannes de Caromonte, archidiaconus Bajocensis, tertius arbiter a dictis partibus communiter electus extitit et assumptus, ita quod partes predicte starent et stare deberent plurium sententie sive dicto. Verum quia nos duo predicti Mattheus et Petrus dictum negotium non poteramus concorditer terminare, prefatum archidiaconum ad hoc juxta formam compromissi duximus evocandum. Nos igitur prenominatus Joannes, archidiaconus Bajocensis, a jamdictis magistris Mattheo et Petro coarbitris propter eorum discordiam specialiter evocatus, et nos predicti Mattheus et Petrus, vocatis partibus antedictis ad audiendum dictum nostrum arbitrium, sententiam sive ordinationem nostram super negotio de quo in nos extitit compromissum, ad diem martis post Assumptionem beate Marie Virginis a nobis eisdem partibus ad hoc peremptorie assignatam, et eadem die sufficienter comparentibus coram nobis, predictum negotium sub forma que sequitur, juxta dicti compromissi a nobis recepti tenorem, duximus terminandum.
In primo itaque, pro bono pacis ordinando, injungimus reverendo patri Joanni, Dei gratia Constantiensi episcopo, ne ipse procedat ulterius super facto prebende que fuit quondam prioris de Britannia ordinis sancti Augustini in ecclesia Constantiensi, compellendo capitulum Constantiense ad receptionem abbatis de Troarno, ordinis sancti Benedicti, Bajocensis diocesis, ad eandem prebendam in canonicum et in fratrem, aut assignando seu assignare faciendo eidem abbati locum in capitulo et stallum in choro in ecclesia Constantiensi, vel etiam juvando prefatum abbatem super predictis occasione dicte prebende contra capitulum memoratum, inhibentes dicto priori Constantiensi ne executionem collationis dicte prebende quantum in se est ulterius prosequatur.
Item ordinando injungimus predicto reverendo patri episcopo Constantiensi ut Guillelmum de Troarno, nepotem suum, et ejus uxorem et familiam, intra festum sancti Michaelis proxime venturum, a manerio de Templaria juxta Sanctum Laudum omnino amoveat, ita quod ibi a festo predicto decetero non morentur, nec alius nomine eorumdem, ne exinde futuro successori dicti patris et dicte ecclesie sue Constantiensi possit in posterum prejudicium generari.
Item ordinando statuimus ut episcopus Constantiensis abbates Constantiensis diocesis, irrequisito capitulo Constantiensi, ubi voluerit instituat, destituat et confirmet.
Item ordinando definivimus ut episcopus Constantiensis abbates Constantiensis diocesis benedicat in ecclesia Constantiensi et non extra, nisi idem episcopus infirmitate fuerit impeditus, vel nisi de consensu capituli Constantiensis ; et si aliquos benedixerit extra ecclesiam propter infirmitatem corporis, vel de consensu capituli Constantiensis, dominus episcopus mittet sic benedictos, antequam accedant ad monasteria sua, facturos professionem ecclesie Constantiensi et alia consueta. Facient autem abbates extra ecclesiam Constantiensem benedicti juramentum et professionem sub hac forma : «Ego talis abbas de tali loco obedientiam, reverentiam et subjectionem huic sancte ecclesie Constantiensi perpetuo me exhibiturum promitto et super hoc altare propria manu subscribo».
Item ordinando pronunciamus ut episcopus Constantiensis sine consensu capituli sui non possit dare licentiam thesaurario et scholastico ecclesie Constantiensis absentandi se ab ecclesia memorata.
Item ordinando pronunciamus quod episcopus Constantiensis canonicos Constantiensis ecclesie ad presentationem capituli Constantiensis ad ordines promovebit. Item ordinando pronunciamus ut episcopus Constantiensis clericos chori ecclesie Constantiensis promoveat ad ordines, si cantor eos in persona propria presentet, vel per litteras suas, continentes : «salutem et reverentiam tanto patri debitam et devotam».
Item ordinando pronunciamus ut episcopus Constantiensis de nemoribus suis, sine consensu capituli, utatur et faciat prout ipse et predecessores sui consueverunt facere temporibus retroactis.
Item ordinando pronunciamus quod episcopus Constantiensis solvet capitulo Constantiensi decem libras tur. distribuendas, prout moris est, pro conreio in Nativitate Domini, in festo Resurrectionis ejusdem, in festo Pentecostes, in festo Assumptionis beate Marie Virginis, et in festo sancti Laudi, videlicet in singulis dictarum festivitatum singulas decem libras, quandocumque et quotiescumque in aliqua dictorum festorum absentem dictum episcopum a civitate Constantiensi fore contigerit.
De illa vero medietate ecclesie de Nidocorvi, cujus medietatis dedit eidem episcopo Guirardus de Guerartot, miles, jus patronatus, suam faciat voluntatem episcopus, et ad hoc prestabit assensum capitulum Constantiensis quantum in se erit, ad requisitionem episcopi memorati.
Item ordinando pronunciamus quod bona canonicorum ab intestato decendentium, tam simplicium quam personatus et dignitates habentium, per episcopum et capitulum disponantur, vel per deputatos ab ipsis.
Item ordinando pronunciamus quod assolarium ad usum fabrice ecclesie Constantiensis gratis et libere, sine reclamatione capituli ipsiusque contradictione, perpetuo debeat remanere.
Item pro bono pacis absolvimus ab impetitione dicti capituli et procuratoris ejusdem super domo thesaurarii Constantiensis, cum inde fecerit compensationem thesaurario memorato.
Item ordinando pronunciamus, super articulo de non solvendo pecuniam ad sigillum curie Constantiensis pro sigillandis litteris impetrandis a capitulo, fore hoc liberalitati dicti episcopi relinquendum.
Item ordinando pronunciamus quod episcopus solvet capitulo Constantiensi XXV libras pro XL solidis tur. annui redditus quas petebat capitulum ab eodem episcopo pro manerio quod fuit quondam Radulphi Norjot, sito ante portas majoris ecclesie Constantiensis, et quod dictum capitulum in dicto manerio nihil reclamabit decetero, et tradet episcopo chartas et munimenta que habet inde.
Item, cum predictum capitulum Constantiense proponeret contra dictum episcopum quod cum idem capitulum esset et fuisset in possessione vel quasi instituendi et destituendi vicarium in ecclesia Beate Marie de Monte, Constantiensis diocesis, et visitandi et hujusmodi jurisdictionem exercendi ibidem, idem episcopus in eadem ecclesia vicarium de facto, cum de jure nequiverit, contra justiciam instituit in ejusdem capituli prejudicium et gravamen, et aliter quominus dictum capitulum visitet in eadem et in ejus vicarium seu plebem justiciam exerceat, impedit et perturbat ; quare petebat dictum capitulum dictum vicarium a predicta vicaria sententialiter amoveri, et quod erat factum per eumdem episcopum in hac parte, cassari, cassum et irritum nunciari, et eidem episcopo sententialiter injungi ut dictum capitulum permitteret predicta libere exercere. Nos dictum episcopum ab impetitione dicti capituli et procuratoris ejusdem super premissis in hoc articulo contentis duximus absolvendum.
Item ordinando pronunciamus jus patronatus ecclesie de Bella Valle ad dictum capitulum pertinere, seu decetero spectare debere, ita tamen quod institutus nunc per episcopum in ecclesia supradicta non amoveatur, sed per capitulum representetur episcopo et ab eodem episcopo ad presentationem capituli admittatur.
Item ordinando pronunciamus quod recipiendus in canonicum in ecclesie Constantiensi juramentum prestabit in capitulo sub hac forma, videlicet fidelitatem ecclesie Constantiensis, et se antiquas et approbatas consuetudines servaturum.
Item, cum proponeret dictum capitulum contra prefatum episcopum quod cum idem capitulum fuisset aut esset in possessione, vel quasi, ponendi custodes in eadem ecclesia Constantiensi, et etiam amovendi eosdem unacum episcopo antedicto, idem episcopus quosdam custodes amovit et alios posuit, dicto capitulo invito et irrequisito, quare petebat quod per eumdem factum erat cassari, cassatum et irritum nunciari et sibi inhiberi quod talia sine capitulo non attentaret, et ad predictam possessionem vel quasi restitui et restituendum fore decerni, nos dictum episcopum in hoc articulo ab impetitione dicti capituli et procuratoris ejusdem duximus absolvendum.
Item super eo quod dictum capitulum proponebat contra dictum episcopum quod idem episcopus ecclesias et beneficia sibi seu mense sue et aliis Constantiensis diocesis, sine consensu dicti capituli appropriaverat, dictum episcopum ab impetitione dicti capituli et procuratoris ejusdem duximus absolvendum.
Item ordinando pronunciamus quod canonici prebendarum de Mancelaria, de Sancto Sansone, de Quibouc, de Traleio, et de Sancto Laudulo super Siennam, de Mullevilla et de Urvilla et de Blainvilla, in homines suos dictarum prebendarum habeant jurisdictionem temporalem et spiritualem et dispositionem bonorum ab intestato decedentium ; et si contigeret quod dicti homines citarentur vel traherentur in curia laicali coram episcopo Constantiensi vel ejus allocatis, idem episcopus vel ejus allocati reddent reposcentibus canonicis dictarum prebendarum vel eorum allocatis curiam suam. Si vero citentur vel trahantur in curia ecclesiastica coram episcopo vel ejus officialibus vel attornatis, excipient de fore et remittentur ad examen predictorum canonicorum. Si autem ab audientia dictorum canonicorum per dictos homines contigerit in foro ecclesiastico appellari, erit appellandum ad capitulum et a capitulo ad episcopum ; hec autem de prenominatis prebendis ordinamus, salvo jure aliarum prebendarum ecclesie Constantiensis et etiam predictarum si que alia jura habere dignoscantur.
Item ordinando pronunciamus quod episcopus Constantiensis capitulo Constantiensi solvat singulis annis viginti solidos tur. pro decima molendini sui de Bono Fossato, decernentes ut dictum capitulum dictis viginti solidis tur. eisdem annuatim solvendis pro dicta decima decetero sint contenti.
Item super eo quod dictum capitulum petebat eidem episcopo injungi quod distributiones quas idem episcopus in sua absentia percepit et percipere consuevit, quatuor clericis Constantiensis ecclesie per manum communicarii erogaret et eis permitteret per manus dicti communicarii erogari, hoc per ordinationem nostram episcopi conscientie duximus relinquendum.
Item ordinando pronunciamus quod capitulum Constantiense decetero rocheta puerorum chori de suo inveniat et procuret, et quod episcopus Constanciensis cruces novas inveniat, seu fieri faciat et procuret, et veteres reparari faciat.
Item ordinando pronunciamus quod canonici Constantienses ecclesias parochiales habentes in civitate vel diocesi Constantiensi non annexas prebendis, tenebuntur exequi mandata episcopi Constantiensis per se vel per alium ; dummodo idem episcopus tamquam rectoribus, et non tamquam canonicis, scribat eis.
Item ordinando pronunciamus quod episcopus Constantiensis fabricam ecclesie Constantiensis et bona fabrice dicte, prout consuevit, custodiat. Si tamen grande opus immineat in dicta ecclesia faciendum, episcopus illud faciat seu fieri faciat, requisito consilio capituli vel majoris partis presentium in ecclesia supradicta.
Item, super eo quod dictum capitulum proponebat contra predictum episcopum quod, contra consuetudinem, in diversis locis Constantiensis diocesis plures officiales instituit sine consensu dicti capituli, eumdem episcopum in dicto articulo ab impetitione dicti capituli et procuratoris ejusdem duximus absolvendum.
Item super articulo de consuetudinibus, statutis et usibus approbatis ab episcopo non servatis, prout proponebat procurator dicti capituli et in libello dicti capituli plenius continetur, dictum episcopum ab impetitione dicti capituli et procuratoris ejusdem duximus absolvendum.
Super eo vero quod predictus episcopus Constantiensis contra dictum capitulum Constantiense proponebat quod ipsi, non absque juris injuria, de facto, licet de jure non possent, supposuerant temere ecclesiastico interdicto cessantes a divinis et officiis consuetis, in injuriam, contemptum et prejudicium predictorum episcopi et ecclesie memorate et peteret ejusmodi interdictum cassari et irritari, cassum, nullum et irritum nunciari, et eidem capitulo sententialiter inhiberi, ne decetero presumerent attentare, prout in libello ejus plenius continetur, pro bono pacis per ordinationem nostram taliter definimus, ut per interdictum seu cessationem a solemnitate divinorum officiorum consueta in ecclesia Constantiense interposita vel facta per capitulum seu canonicos Constantienses, anno Domini M° CC° LXI°, ab octo diebus ante Nativitatem Domini, vel circa, usque post Purificationem beate Marie Virginis, nihil juris circa proprietatem vel possessionem dictis capitulo vel canonicis acquiratur, nec episcopo Constantiensi vel ejus successoribus aliquod prejudicium generetur ; et si quid juris exinde predictis capitulo et canonicis fuerit acquisitum vel episcopo prejudicium generatum, unacum ipso actu dictorum interdicti seu cessationis a solemnitate solita divinorum, cassa et irrita penitus per ordinationem nostram pronunciamus, pro infectis penitus habeantur.
Super inhibitione facta per dictum capitulum vel dictos canonicos, ut dicitur, clericis et vicariis ecclesie Constantiensis, ne ipsi episcopo celebranti in majori altari dicte ecclesie Constantiensis assisterent, vel ipsum cantando vel legendo, in celebratione juvarent, necnon et super expulsione, ut dicebat idem episcopus, quorumdam ab ipsorum collegio pro eo quod dicto episcopo astiterant in dicta ecclesia celebranti divina, et super injuriis, interesse, damnis et expensis, que idem episcopus occasione predictorum petebat, dictum capitulum et procuratorem ejusdem absolvimus.
Item super eo quod dictus episcopus contra dictum capitulum proponebat quod ipsi, ipsius episcopi consensu minime requisito, temere statuerant quod quilibet de se ipsis semel in hebdomada possit abesse a matutinis officiis et nihilominus de quotidianis distributionibus que communia dicuntur, possint recipere integram portionem, hujusmodi absentia non obstante ; et quod statuerant quod illi canonici qui in qualibet septimana die veneris ad capitulum convenirent, habeant duodecim denarios de communia ; et quod singuli ex ipsis in certis defunctorum anniversariis, de quotidianis distributionibus seu communia duplicatam recipiant portionem ; insuper et quod statuerant quod expense que per canonicos dicte ecclesie incipientes antiphonas singulis annis in septem diebus ante Nativitatem Domini de bonis propriis ipsorum canonicorum fieri consueverant, de communibus distributionibus seu communia ministrentur ; et quod singulis annis in die capituli generalis et die sequenti, quilibet canonicus recipiat viginti solidos tur. ; et quod concesserant cuidam laico nomine Norjot, quod ipse perciperet singulis diebus quotidianas distributiones sicut unus de canonicis ecclesie memorate, prout in libello dicti capituli predicta plenius continentur, ordinando pronunciamus ut predicta statuta in suo statu remaneant, maxime cum nobis constiterit eumdem episcopum presentem in aliquibus extitisse.
Item, super collatione trium vicariarum majoris altaris et institutione et destitutione vicariorum earumdem, dictum capitulum et procuratorem ejusdem ab impetitione dicti episcopi, sententialiter duximus absolvendum.
Item super articulo de jurisdictione omnimoda quam idem episcopus vendicabat in habentibus dignitates seu personatus, necnon in canonicis et vicarias obtinentibus ordinando pronunciamus quod dictum capitulum in causis pecuniariis habeat jurisdictionem in canonicos simplices, et personatus seu dignitates habentes, et vicarios ecclesie Constantiensis ; episcopus vero in causis criminalibus habebit jurisdictionem in predictos, exceptis furto, adulterio, incestu, et aliis minoribus criminibus, atque sacrilegio, in ecclesia et in civitate Constantiensi commisso ; episcopus vero in archidiaconos, in causis pecuniariis, necnon et contractibus et delictis, ratione archidiaconatuum suorum initis et commissis jurisdictionem exerceat. Ratione autem prebendarum suarum respondeant coram capitulo in causis pecuniariis ; in criminalibus vero respondebunt coram episcopo et capitulo, prout de canonicis simplicibus et aliis personatus seu dignitates habentibus superius est expressum. Per hanc ordinationem nostram quod inter dictos episcopum et capitulum Constantiense de vicariis in hoc articulo fecimus, nulli alii volumus prejudicium generari.
Actum apud Constantias, anno Domini M° CC° LXIII°, die martis post Assumptionem beate Marie Virginis. Constat nobis de interlienari a sollempnitate solita. Amen. Amen. Amen.

Pour citer l'acte :

« Acte 5522 », dans SCRIPTA. Base des actes normands médiévaux, dir. Pierre Bauduin, Caen, CRAHAM-MRSH, 2010-2024. En ligne : https://mrsh.unicaen.fr/scripta/doc/sc_5522.html [consulté le 09/05/2024].

Création de la fiche

2010-02-01

Dernière mise à jour

2023-12, EMancel